• Born on 5^th February, 1894 at Uran, in Satara District.

• Completed primary education at Hubli in Karnataka.

• Claimed 9^th place in the merit list in the matriculation examination in 1909.

• Topped the merit list with 2^nd position in the examination of B.A. (Bachelor of Arts) from the University of Mumbai in 1913.

• Went to England in 1914 for I.C.S. examination on the fellowship received from Wilson College, Mumbai.

• Determined not to appear for I.C.S. examination under the powerful influence of Lokmanya Bal Gangadhar Tilak. Resolved to dedicate his life to service of the nation through education and dissemination of values.

• Renounced all luxuries of life, pledged to observe lifelong celibacy and work for the betterment & up-gradation of the people in the rural area through education.

• Received M.A. (Master of Arts) in Economics from Cambridge University in 1916.

• Became a Superintendent of Nutan Marathi School in Pune & the life member of Shikshan Prasarak Mandal, Pune.

• Wrote excellent & stylistic books on ‘Marathi Hitopdesh’, ‘Jagache Wangmaya’, and ‘Vaibhavshali Maharashtra’.

• Worked as a Principal of Sir Parshurambhau College, Pune for three years.

• Went to Junnar in 1935 after retirement and founded a new school for the education of the rural students.

• The new school in Junnar was inaugurated by Hon’ble Balasaheb Kher, (Chief Minister of Mumbai State) on 2^nd September 1939.

• Conducted & flourished the school at Junnar from 1935 to 1944.

• Came to Narayangaon (a village place about 50 Kms. away from Pune) in 1944 & founded a new school which is today known as Guruvarya R. P. Sabnis High School.

• Blended education & agriculture knowledge by opening agriculture school & experimented successfully for multi-purpose use of education.

• A deep & widely read person, Guruvarya Sabnis loved the best literature from Sanskrit, English & Marathi languages. Deeply influenced by the life & mission of the Marathi saints St. Dnyaneshwar, St. Tukaram & St. Ramdas, translated the Sanskrit Love-lyric ‘Meghdoot’ of Kalidasa in Marathi.

• Passed away on 25^th September 1960.

• Saints are embodiments of holy action and noble words.

• Great figures are like big towers that show the height that mankind strives to reach.

• Success is the outcome of involvement in the work undertaken.

• True education inculcates culturedness, tolerance and disposition for good deed.

• Self-realization is the ultimate end of education.

• A nation’s future depends on chaste, competent and industrious youth.

• Belief in one’s endeavour and strength is as important as faith in God.

• India has set democracy, universal peace and redemption of all as its goals. The present education system should work to create efficient and chaste citizen to achieve these goals.

• What should be the nature of this education? It should be the development of body, mind and spirit.

• It is difficult to describe the achievements of our past Marathi poets. St. Dnyaneshwara lived for a short period of nineteen years but his influence on the Marathi minds has not waned even after five hundred years. St. Tukaram’s Abhangs had reached to every corner of Maharashtra (in a period where printing presses were yet to come up). These great poets have enriched Marathi language.

• He wore a glance as sharp as that of Great Chhatrapati Shivaji Maharaj, used sweet words in his mesmerizing speech, wore a smile on his radiant face and that would change foes into friends and their relations thereafter would last lifelong.

• Glorious past is a preface to glorious future. It we do not attempt to keep our nation ahead of the world by working hard and improving our abilities, knowledge, courage and affluence, we will be discarded as incapable successors of eminent predecessors. Guruvarya Nanasaheb’s address to students during the inauguration function of the school: “Your place was enlightened by Shivaji Maharaj three hundred years ago. But in the succeeding times, there has been nothing else but utter darkness. There were no attempts here to fight for independence, to build beautiful temples, to compose inspiring literature, to create flourished forms of art. You should now stop this train of negation. You have to become nation-builders in future. So build a mini-nation here. Keep your place clean. If you change this wasteland into paradise, during next five years, you will be capable of changing your state and nation into paradise”.

• English medium schools alone are irrelevant. Institutes that can bring about all-round development of villages are relevant and required. These institutes should build durable and economically reasonable houses, schools, auditoriums, run hospitals, small-scale courts, and workshops. They should consist of experts in agriculture. The retired persons from different fields can willingly offer their voluntary services to these institutes.

• संत म्हणजे अत्यंत उदात्त उपदेश व अत्यंत पवित्र आचरण यांची सांगड होय.

• थोर व्यक्ती म्हणजे देवपदाकडे मनुष्यजात ज्या भराऱ्या मारीत असते त्यांची उंची दर्शविणारे मनोरे होत.

• हाती घेतलेल्या कार्यात एकाग्रता असली म्हणजे यश हमखास मिळते.

• सुसंस्कृतपणा, सत्कृत्य आणि सहिष्णुता माणसाच्या अंगी बाणवते तेच खरे शिक्षण होय.

• आत्म्याची उन्नती हेच शिक्षणाचे परोमच्च ध्येय आहे.

• खेड्यांचा सर्वांगीण उत्कर्ष करणाऱ्या शिक्षणाची आज गरज आहे.

• शीलवान, कर्तृत्वशाली, उद्योगी अशा तरुणांवर राष्ट्राची भावी उन्नती अवलंबून असते.

• ईश्वरावर श्रद्धा असली तरी मानवी प्रयत्न आणि सामर्थ्याविषयी आत्मविश्वास महत्वाचा आहे.

• भारताने लोकशाही, सर्वोदय व विश्वशांति असे आपले त्रिविध ध्येय ठरविले आहे. हे ध्येय साध्य करतील असे कार्यक्षम व चारित्र्यवान नागरिक तयार करणे हे आजच्या भारतीय शिक्षणपद्धतीचे काम आहे.

• हे नवीन शिक्षण कसे असावे?मनुष्याला शरीर, बुद्धी किंवा मन आणि आत्मा असल्याने शिक्षणाला या तिन्ही अंगांचा मेळ बसवून त्यांचा विकास साधावयाचा असतो.

• एकाग्रता यशोबीजम : एकाग्रता हीच यशाची गुरुकिल्ली.

• मुलांचे शीलसंवर्धन होण्यास मदत होईल, वाड्मय वाचून वीरवृत्ती वाढेल, महत्वाकांक्षा प्रज्वलित होईल, ते समाजासाठी अगणित श्रम करण्यास कंबर बांधतील, थोर पुरुषांच्या मोठया पराक्रमाचे नाही तरी साध्या प्रसंगीच्या त्यांच्या वर्तनांचे अनुकरण करण्यास प्रवृत्त व्हावे. – प्रस्तावना

• महाराष्ट्रातील भूतपूर्व कवींच्या सामर्थ्यांचे वर्णन काय करावे? केवळ एकोणीस वर्षात ज्यांची जीवितयात्रा आटोपली त्या ज्ञानेश्वरांच्या ज्ञानेश्वरीने लोकांच्या मनाला मारलेली मिठी पाच शतके लोटली तरी सैल होत नाही, एकही छापखाना नसताना तुकाराम महाराजांचे अभंग महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यापर्यंत पसरले.काळाच्या अंतापर्यंत दासबोधाची योग्यता कायम राहील. या थोर पुरुषांच्या वाड्मयसेवेने मराठी भाषेला वैभव प्राप्त झाले. थोर व्यक्ती म्हणजे देवपदाकडे मनुष्यजात ज्या भराऱ्या मारीत असते त्यांची उंची दर्शविणारे मनोरे होत.

• शिवाजी महाराजांसंदर्भात – शिवाजी महाराजांच्या भेदक दृष्टीचा , एक कटाक्ष, त्यांच्या मोहक वाणीचा एक शब्द, त्यांच्या सतेज मुद्रेला भूषविणारे एक हास्य यांनी शत्रूंचे मित्र होऊन जात व तो स्नेहसबंध आमरणान्त तुटत नसे.

• रामशास्त्री अहिल्याबाई संदर्भात – त्यांच्यासारखे तेच व त्यांच्या मोठेपणाला त्यांच्या मोठेपणाचीच उपमा.

• बाजीप्रभू, तानाजी यांच्याविषयी – आपल्या पुनरुज्जीवनासाठी लगतचा काळ सोडून जरा मागे होऊन गेलेल्या काळांत दाखविलेल्या उज्ज्वल सद् गुणांना परत बोलावून त्यांनाच विस्तृत रूप दिले पाहिजे... वैभवशाली भूतकाळ ही वैभवशाली भविष्यकाळाची प्रस्तावना, असा नवीन आत्मविश्वास आपल्यात आला आहे. प्रयत्नांची पराकाष्ठा करून व आपली योग्यता सर्व बाजूंनी वाढवून, ज्ञान, शौर्य व ऐश्वर्य यांनी हिंदुस्थान जगाच्या अग्रभागी पूर्वीप्रमाणे झळकेल असे आपण केले नाही तर थोर पूर्वजांचे नादान वंशज अशी आपली कायमची अकीर्ती होऊन जाईल.

• बाळासाहेब खेर यांच्या हस्ते शाळेचे उद् घाटन झाले त्याप्रसंगी मुलांना उद्धेशून नाना – तुमचे हे नगर तीनशे वर्षापूर्वी श्री शिवाजी महाराजांच्या जन्माने क्षणमात्र प्रकाशमान झाले तेवढेच, त्यानंतर सर्व काळोख! येथे स्वातंत्र्यासाठी संग्राम झाले नाहीत. येथे सुंदर मंदिरे बांधण्यात आली नाहीत. येथे कला, कौशल्यांचा उत्कर्ष झाला नाही कि येथे स्फूर्तिदायक वाड्मय निर्माण झाले नाही. हा नाही चा पाढा आता तुम्ही थांबविला पाहिजे. पुढे तुम्हाला राष्ट्राची इमारत उभी करावयाची आहे. चिमुकले राष्ट्रच या ठिकाणी उभे करा. .. हा चिमुकला प्रदेश आरशासारखा स्वच्छ ठेवा. पाच वर्षात या माळाचे जर तुम्ही नंदनवन केले तर पुढेमागे महाराष्ट्राचे व हिंदुस्थानचे नंदनवन करण्याचे सामर्थ्य तुमच्या अंगी खास येईल.

• नुसत्या इंग्रजी शाळेत अर्थ नाही. खेड्यांची सर्वांगीण उन्नती होईल अशा तऱ्हेची एखादी सेवासंस्था काढली पाहिजे. असे नानांना अहोरात्र वाटे. गावांजवळील माळरानावर टिकाऊ स्वस्त घरे, शाळा, ग्रंथालय, सभागृह, वर्कशॉप, दवाखाना, छोटेसे न्यायालय व बांधकाम खाते चालवून खेडी स्वयंपूर्ण करण्याचे धोरण असावे. परिस्थितीचा विचार करून काम करणारा शेतकी तज्ञही अशा संस्थेत हवा. पेन्शनर लोकांना, उत्तर आयुष्यात , वानप्रस्थाश्रम स्विकारून अशा तऱ्हेची विनावेतन सेवा सहज करता येण्यासारखी आहे. स्वतःच्या उदाहरणाने नानांनी हे म्हणणे प्रत्यक्षात आचरून दाखविले.

• १९४५ साली ऐन युद्धकाळातील महागाईतच नव्या शाळेची इमारत उभी राहिली. त्या वेळी मुलांना उद्धेशून नाना म्हणाले, जे कार्य आपण हाती घेऊ त्यात एकाग्रता असावी. म्हणजे यश मिळाल्याशिवाय राहणार नाही. त्यामुळे एकाग्रता यशोबीजम हेच विद्यामंदिराचे ध्येयवाक्य झले.

• जीवनाशी निगडीत असेल तेच खरे शिक्षण.

• आजच्या शिक्षणातील प्रमुख दोष म्हणजे पोषाखी वृत्ती व श्रम न करण्याची खोड. जे राष्ट्र आळसाला थारा देते ते अनेक पंचवार्षिक योजना करून देखील डोके वर काढू शकणार नाही! म्हणून कष्ट आणि श्रम, राष्ट्रीय भावना, सहकार्य, श्रमाच्या रूपाने त्याग व दुसऱ्याच्या आनंदात आंनद मानण्याची वृत्ती असे सुसंस्कृत मन शिक्षणाच्या नव्या मुशीत तयार झाल्याखेरीज राष्ट्राची उन्नती होणे कठीण. खेड्यांचा सर्वागीण उत्कर्ष करणारे शिक्षण हवे.

निर्गुण, निराकार आणि सगुण साकार अशी भगवंताची दोन रुप आहेत. निर्गुण निराकार भगवंत मंदिरात भेटतो आणि अखंड, अव्याहत आणि निस्पृह कार्यातून साक्षात भगवंताचे दर्शन घडते, असे निष्काम कर्मयोगी म्हणजे गुरूवर्य नानासाहेब सबनीस. नानांचे मूळ नाव गुरूवर्य राजाराम परशुराम सबनीस. सातारा जिल्ह्यातील उरण-इस्लामपूर येथे ५ फेब्रुवारी १८९४ रोजी नानासाहेबांचा जन्म झाला. त्यांचे वडील त्यावेळी बेळगाव जिल्ह्यातील कोनगोळीला प्राथमिक शिक्षक होते. नानांच्या शिक्षणासाठी त्यांनी हुबळीला बदली करून घेतली. तेथेच नानांचे सर्व शालेय शिक्षण झाले. वयाच्या सहाव्या वर्षीच त्यांच्या आईचे निधन झाले. परंतु वडिलांनी आईच्या मायेने नानांचे व त्यांच्या भावंडांचे पालनपोषण केले. १९०९ साली मॅट्रिकच्या परीक्षेत नाना इलाख्यात नववे आले. याचे सर्व शिक्षकांसह मुख्याध्यापकानाही आश्चर्य वाटले. त्यानंतर सहा महिने ते पुण्यातील फर्ग्युसन कॉलेजात होते. पुढे मुंबईतील विल्सन कॉलेजात बी. ए. च्या परीक्षेत नानांनी दुसरा क्रमांक प्राप्त केला. यावेळी गोवर्धनदास तेजपाल वसतिगृहात श्री. मोरारजीभाई देसाई हे नानांचे सहाध्यायी होते.

नानांनी बी.ए. परीक्षेत चांगले यश मिळविल्याने वडिलांनी त्यांना आय.सी.एस.साठी इंग्लंडला पाठविले. महिना ५० रु. मिळविणाऱ्या नानांच्या वडिलांनी मोठ्या महत्त्वाकांक्षेपोटी १५०० रु. साठविले होते. व नानांचे मामा सेवानिवृत्त मामलेदार श्री. मामासाहेब गर्दे यांनी ४००० रु., तसेच अंंमळनेरचे प्रतापशेठ यांनी १००० रु., इचलकरंजीचे अधिपती श्री. बाबासाहेब यांनी १००० रु. असे एकूण ७५००/- रु. घेऊन नाना १९१४ साली इंग्लंडला गेले. परंतु आय.सी.एस. होऊन सरकारी नोकरी न करता आपले आयुष्य शिक्षण कार्यात वाहून घ्यावयाचे, असे नानांनी ठरविले व तसे वडिलांना त्यांनी कळविलेही. ते ऐकून वडिलांना फार दु:ख झाले. त्यावेळी नानांचे वय फक्त वीस वर्षाचे होते. दोन वर्ष इंग्लंड मध्ये राहून केंब्रिज युनिव्हर्सिटीतील अर्थशास्त्रात एम.ए.ची पदवी घेऊन नाना पुण्यात परतले. पुण्याच्या शिक्षण प्रसारक मंडळाच्या विनंतीस मान देऊन १९१७ साली नाना पुण्याच्या नूतन मराठी विद्यालयाच्या प्रशालेचे सुपरिटेंडेट झाले. १९१७ ते १९२६ या ९ वर्षातील नू. म. वि. मधील कार्यामुळे नानांचे इलाख्यात मोठे नाव झाले. ‘कडक शिस्तीचे’ रा. प. सबनीस असे त्यांचे विद्यार्थ्यांमध्ये नाव होते. या काळात शिक्षण प्रसारक मंडळाचा नानांच्या बाबतचा विश्वास वाढल्याने पुण्याच्या स.प. कॉलेजचे प्राचार्य म्हणून त्यांची नेमणूक करण्यात आली. पुढे तीन वर्षाच्या कारकीर्दीत नानांनी स.प. कॉलेजला जास्त मानाचे स्थान मिळवून दिले. त्यानंतर पुन्हा नू. म. वि. मध्ये एक वर्ष काम करून शिक्षण प्रसारक मंडळातून सेवानिवृत्त झाले.

अल्पकाळात शैक्षणिक भागोदय घडवायचा असेल तर आपल्याच देशात आपल्याच मातीतील गोरगरिबांना शिक्षण मिळाले पाहिजे. शिक्षणातूनच जीवनात अमूलाग्र बदल होतो. शिक्षण आणि श्रम, शिक्षण आणि कला, शिक्षण आणि निसर्ग, शिक्षण आणि समाज, अशा विविध अंगांनी विचार करून नानासाहेबांनी ‘शिक्षणातून पुनर्रचना आणि पुनर्रचनेतून शिक्षण’ हे ध्येय बाळगले. शिक्षण घेताना विद्यार्थ्यांची प्रत्येक कृती ही चैतन्याचा आविष्कार असली पाहिजे. शिक्षण, राजकारण, उद्योग, गृहरचना, वेशभूषा, वृक्षांची लागवड व निगा या गोष्टी म्हणजे विद्यार्थ्यांच्या दृष्टीने संस्कृतीचे संपन्न सोहळे झाले पाहिजेत. हा विचार घेऊन ग्रामीण भागात विद्यार्थी हा केंद्रबिंदू मानून त्याचे व्यक्तिमत्व घडवण्यासाठी गुरुवर्य नानासाहेब पुण्याहून पहिल्यांदा जुन्नरसारख्या ग्रामीण भागात आले. याठिकाणी प्रायव्हेट इंग्लिश स्कूल चालू होते. त्यांनी नानांना विनंती करून जुन्नरला बोलविले होतेच. नानांनी स्वतःच्या जबाबदारीवर २५,००० रु. कर्ज काढून शिवनेरीच्या पायथ्याशी ग्रामीण शिक्षणाचा शुभारंभ केला. त्यांना रा.ब. बुट्टे पाटील यांनी पाच एकर जमीन नाममात्र भाड्याने दिली. त्यावर दीड वर्षात इमारत बांधून ३ सप्टेंबर १९३९ रोजी मुंबई राज्याचे मुख्य प्रधान श्री. बाबासाहेब खेर यांच्या हस्ते शाळेचे उद्घाटनही झाले. नानांनी १९३५ ते १९४४ या नऊ वर्षात जुन्नरच्या शाळेत ज्ञानदानाचे पवित्र कार्य केले. नानांच्या आयुष्यातील जुन्नर येथील काळ फारच आनंदात गेला. त्यांना नेहमी वाटे की, खेड्यांची सर्वांगीण उन्नती होईल. अशा तऱ्हेची संस्था काढली पाहिजे. कर्मवीर भाऊराव पाटील यांनी गोरगरीब विद्यार्थ्यांसाठी चालविलेली वसतिगृहे, शाळा त्यांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी त्यांचा चाललेला अहोरात्र प्रयत्न याचा गुरुवर्य नानांना फार आदर वाटत असे.

या उद्देशाने नाना १९४४ साली नारायणगावात आले. तेथे नारायणगावच्या परिसरातील मुलांच्या शिक्षणाबद्दलची आस्था असणारे आदरणीय श्री. दादाभाई शेठ ऊर्फ बाळासाहेब पांडुरंग बनकर यांनी नानासाहेबांना स्वतःचा बंगला राहण्यासाठी दिला. तसेच श्री. दादाभाई शेठ, श्री.अदत्त चिंतामणी, श्री. उमाजीशेठ तांबे मुळचंदशेठ बाळाराम कोठारी, श्री. नंदाराम शेठ मुथा, श्री. घमाजी मानाजी मेहेर, श्री. तात्यासाहेब भुजबळ यांनी मोलाचे सहकार्य करून गुरुवर्यांना शाळेकरीता निर्जन, ओसाड रानबाईचे (राणूबाई) २२ एकराचे माळरान दिले. तेथे फक्त एक वडाचे झाड आणि रानुबाईचे छोटे मंदिर होते. याच माळरानावर नानांनी दोन वर्ग खोल्या बांधून ८ जुन १९४४ रोजी विद्यामंदिराची स्थापना केली व १५ डिसेंबर १९४४ रोजी डॉ. शिरोडकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली घटना तयार करून ग्रामोन्नती मंडळाची स्थापना केली. श्री. बाळकृष्ण पांडुरंग बनकर हे मंडळाचे पहिले अध्यक्ष होते. उपाध्यक्ष श्री. मुं. बा. कोठारी, कार्याध्यक्ष श्री. नंदारामशेठ मुथा, कार्यवाह श्री. अदत्त चिंतामणी, श्री. घमाजी मानाजी मेहेर, श्री. उमाजीशेठ तांबे, श्री. ना.सा.खैरे अशा शिक्षणाबद्दल आस्था असणाऱ्या ग्रामस्थांच्या मदतीने रानूबाई च्या माळावर शिक्षणाचे नंदनवन फुलले. सुरुवातीला ग्रामस्थांनी ४०,००० रु. निधी जमवून ३०,००० रु. रुपयांच्या ठेवी जमा करून विद्यामंदिरासाठी गुरुवर्यांना दिल्या. तसेच श्रमदान करून विद्यामंदिर इमारत बांधकामासाठीही मदत केली.

माळरानावर विद्यार्थ्यांच्या मदतीने खड्डे खोदून झाडे लावण्यात आली. पाण्यासाठी विहीर खोदण्यात आली. शाळेत येण्यासाठी मंडळाचे वतीने १००० रु. देऊन जिल्हा लोकल बोर्डाकडून नाशिक - पुणे रस्त्यापासून ते वारूळवाडी यांना जोडणारा पूल ही बांधण्यात आला. त्यांचा खर्च मंडळाचे ज्येष्ठ सदस्य व त्यावेळचे अध्यक्ष श्री. घमाजीशेठ मानाजी मेहेर यांनी केला. श्री. मोरारजीभाई देसाई यांच्या हस्ते या पुलाचे उद्घाटन करण्यात आले. त्यामुळे विद्यामंदिरात येणाऱ्या विद्यार्थ्यांची येण्याजाण्याची सोय झाल्याने विद्यार्थ्यांची संख्या वाढू लागली.

नानांनी विद्यामंदीराचे प्रथम ‘विद्यामंदिर नारायणगाव’ असे नामकरण केले. त्यातूनच त्यांनी श्रमशिक्षण केंद्राची उभारणी केली. ‘एकाग्रता यशोबीजम’ हे ध्येयवाक्य ठेवून ग्रामस्थांच्या मदतीने नारायणगावच्या परिसरात विद्यामंदिराच्या रूपाने ज्ञानज्योत प्रज्वलित झाली. सुरुवातीला शाळेमध्ये कुक्कुटपालन, शेळीपालन, रेशीमउद्योग, दुग्धव्यवसाय, वराहपालन, इत्यादी व्यवसायाभिमुख शिक्षण नानांनी सुरू केले. नारायणगाव येथील दानशूर व्यक्तिमत्व श्री. महादेव शेठ विठोबा भुजबळ यांनी नानासाहेबांचे शेतीपूरक शिक्षणाचे कार्य पाहून आपली स्वतःची पुणे-नाशिक रस्त्यालगतची १६ एकर बागायती जमीन गुरुवर्यांच्या विद्यामंदिराला दिली. सध्या याठिकाणी श्रीमान तात्यासाहेब भुजबळ माळी प्रशिक्षण केंद्र व त्याअंतर्गत विविध कृषीअभ्यासक्रम सुरू आहेत.

नारायणगावच्या परिसरात जवळजवळ पंचवीस वर्षे गुरुवर्य नानासाहेबांनी शैक्षणिक कार्य केले. विद्यामंदिरात काम करत असताना नानांना दरमहा १४० रु. पेन्शन मिळत असे. त्यातून दरमहा १५ रु. बंगल्याचे भाडे ते संस्थेसाठी देत असत. उरलेल्या पैशातून आपला खर्च भागवून विद्यार्थ्यांना मदत करत असत. त्यांच्या या त्यागाला कुठलीही परिसीमा नव्हती. त्यांच्या त्यागमय जीवनाचं प्रतीक म्हणून नारायणगावच्या परिसरात विद्या मंदिराच्या रूपाने ज्ञानाचा दीप अखंड प्रज्वलित आहे.

अशा या थोर कर्मयोग्याचे २५ सप्टेंबर १९६० रोजी पुण्यात निधन झाले. नारायणगावच्या लोकांची त्यांच्यावर अत्यंत श्रद्धा व प्रेम असल्याने नानांचे पार्थिव पुण्याहून नारायणगावात आणले. त्यांच्या कर्मभूमीत त्यांच्यावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले. त्याच ठिकाणी त्यांचे स्मारक म्हणून विद्यामंदीराचे माजी विद्यार्थी व ग्रामोन्नती मंडळाचे वतीने समाधी मंदिर बांधण्यात आले. दरवर्षी ललिता पंचमीला नानांचे पुण्यस्मरण म्हणून ग्रामोन्नती मंडळ व विद्या मंदिराच्या वतीने ‘गुरुवर्य नानासाहेब पुण्यतिथी’ साजरी केली जाते.

समाजाने उदंड प्रेम केलेल्या व्यक्ती सदैव चिरंजीवी असतात. त्या चैतन्याचा मंत्र देतात. ज्या प्रमाणे भारतातल्या गंगा, यमुना व सरस्वती अशा पवित्र नद्यांचे पाणी अमृतकुंभात भरल्यानंतर जे मांगल्य आणि पावित्र्य आपल्या मनात निर्माण होते, तेच मांगल्य आणि पावित्र्य नानासाहेबांच्या विद्यामंदिरात आल्यानंतर आपल्या मनात निर्माण होते. अशा या क्रियाशील, मानवतावादी विचार संपन्न नानासाहेबांच्या स्मृती समाजासाठी सदैव प्रेरक ठरतील. १९४४ ते १९६० या गुरुवर्यांच्या काळात विद्यामंदिरात भेट दिलेले मान्यवर कर्मवीर भाऊराव पाटील, डॉ. शिरोडकर (मुंबई), मा.डी. सी. पावटे, प्राचार्य धनंजय गाडगीळ, प्रा. डॉ. लागू सर, मा. सी.डी. देशमुख, श्रीमती दुर्गाबाई देशमुख, मा. अण्णासाहेब आवटे, माननीय तात्यासाहेब जेधे, नामदार भाऊसाहेब हिरे, ना. बा.ग.खेर, कॅप्टन मोहिते, डॉ. आर. के. भान, नामदार मोरारजी देसाई, मामलेदार एस. बी. माने, कुलगुरू रँगलर परांजपे, मा.द.वा.पोतदार, मा. सोनोपंत दांडेकर, मा. रावसाहेब पटवर्धन, मा. धोंडो केशव कर्वे, मा.स.गो. बर्वे, मा. वा.ज्यो.देशपांडे आदी मान्यवरांनी भेटी देऊन विद्यामंदिराचा गौरव केला आहे.

गुरुवर्य नानासाहेबांच्या कार्याकडे पाहिल्यावर लक्षात येते की, नानांच्या ठिकाणी किती महत्वकांक्षा होती. प्रचंड ध्येयवाद, दुर्दम्य इच्छाशक्ती व अथक परिश्रमाच्या जोरावर ग्रामीण भागातल्या मुलांच्या शिक्षणाकडे जाणीवपूर्वक लक्ष देऊन त्यांना शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी नारायणगाव सारख्या ग्रामीण भागात विद्यामंदिर उभे करणे म्हणजे –

असाध्य ते साध्य / करिता सायास / कारण अभ्यास / तुका म्हणे //

या संत तुकारामांच्या तत्त्वज्ञानाची अनुभूती देणारी आहे. गुरुवर्यांच्या पदस्पर्शाने, श्रमसाधनेने व अविरत कष्टाने, नारायणगाव-वारूळवाडी वरील रानुबाई च्या माळरानाचे नंदनवन झाले.

१९४४ साली विद्यामंदिर सुरू करताना ४५ विद्यार्थी व ७ विद्यार्थिनी अशी एकूण ५२ विद्यार्थी संख्या होती. आज जून २०१९ मध्ये ही संख्या ४३६६ इतकी झाली असून त्यामध्ये २२९५ विद्यार्थी व २०७१ विद्यार्थिनी आहेत. इयत्ता ५ वी ते १२ वी माध्यमिक, उच्च माध्यमिक व व्यवसायिक अभ्यासक्रम अशी एकूण तुकड्यांची संख्या ६४ झाली आहे. गुरुवर्यांच्या पाऊलखुणांचा मागोवा घेताना विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करणाऱ्या शिक्षकांची संख्या वाढत जाऊन माध्यमिक विभागात एकूण ६६ शिक्षक – शिक्षिका, उच्च माध्यमिक विभागात ४७ शिक्षक - शिक्षिका तर व्यावसायिक अभ्यासक्रम विभागात ५ शिक्षक असे एकूण १७० शिक्षक कार्यरत आहेत.

शिक्षकांच्या मार्गदर्शनानाबरोबर १ ग्रंथपाल, ४ लेखनिक, ४ प्रयोगशाळा सहाय्यक, १ प्रयोगशाळा परिचर व १० सेवक, यांच्या सेवेचा लाभ विद्यार्थ्यांना होत आहे. गुरुवर्यांच्या उज्वल परंपरेचा वारसा त्यांच्या नंतर विद्यामंदीराचे मुख्याध्यापक म्हणून श्री. महाजन, श्री. गाजरे, श्री. तांबे, श्री. मोघे, श्री. सदुमबरेकर, श्री. अकोलकर, श्री. साने, श्री. जावडेकर, श्री. वि. वि. कुलकर्णी, श्री. सु. कृ. गोसावी, श्री. ना. ज. गाढवे, श्री. ज्ञा.पु . बेदरकर यांनी पदाची ही धुरा समर्थपणे पेलली. नोव्हेंबर २०१३ पासून श्री. र. ब. वाघोले हे मुख्याध्यापक पदावर कार्यरत आहेत.

१९४७ मध्ये परीक्षेस बसलेल्या पहिल्या बॅचच्या विद्यार्थ्यांपैकी २४ पैकी १५ विद्यार्थी उत्तीर्ण झाले. शेकडा निकाल ६३ टक्के लागला. त्यानंतर नानासाहेबांचे मार्गदर्शन, कार्यक्षम शिक्षकांची सातत्याने प्रयत्न, यामुळे निकालाची परंपरा नेत्रदीपक ठरली आहे. कला, वाणिज्य, विज्ञान विभागातून विशेष गुणवत्ता प्राप्त करणाऱ्या विद्यार्थ्यांची राज्य व राष्ट्रीय पातळीवर विविध स्पर्धा परीक्षा, संशोधन, अभियांत्रिकी, वैद्यकीय, अशा उच्च पदवी अभ्यासक्रमासाठी असंख्य विद्यार्थ्यांची निवड होऊन ते उच्च पदावर कार्यरत आहेत. विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास साधण्यासाठी ग्रामोन्नती मंडळ व विद्यामंदीराचे वतीने सातत्याने अभ्यासक्रमा - व्यतिरिक्त विविध उपक्रम राबविण्यात येतात. यामध्ये वकृत्वस्पर्धा, साहित्य गुणांना संधी देण्यासाठी हस्तलिखित ‘एकलव्य’ नियतकालिक, विज्ञान अभिरुची साठी विज्ञान प्रदर्शन, विद्यार्थ्यांमधील नेतृत्व शिस्त व राष्ट्रनिष्ठा या गुणांचा विकास होण्यासाठी एन.सी.सी. स्काऊट व गाईड, असे विभाग कार्यरत आहेत. यामध्ये १९६ छात्र सैनिकांचा समावेश आहे. दिल्ली येथे प्रजासत्ताक दिनानिमित्त संचालनात भाग घेण्याचा मान विद्यामंदिराने दहा वेळा वेळा दहा वेळा वेळा विद्यामंदिर आणि दहा वेळा वेळा दहा वेळा वेळा आणि दहा वेळा मिळविला आहे. विद्यार्थ्यांच्या सुप्त गुणांना वाव देण्यासाठी चित्रकला प्रदर्शन, हस्तव्यवसाय, रांगोळी प्रदर्शन, लेझीम पथक, उत्कृष्ट वाचक स्पर्धा, लेखन - पाठांतर व हस्ताक्षर स्पर्धा, विविध गुणदर्शन, गीत गायन स्पर्धा, शरद मल्हार महोत्सव, जिल्हा परिषद नाट्य स्पर्धा अशा विविध स्पर्धांचे वर्षभरात आयोजन करण्यात येते.

असामान्य गुणवत्ता असणाऱ्या विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करून दरवर्षी सर्व साधारण व राष्ट्रीय शिष्यवृत्ती मिळवून देण्यात विद्यामंदिर यशस्वी ठरले आहे. विद्यार्थ्यांच्या अभिनय गुणांना वाव देऊन विद्यामंदिराच्या विविध गुणदर्शन विभागामार्फत जिल्हा, राज्य व राष्ट्रीय स्तरावर सहभाग घेऊन विद्यामंदिराने सातत्याने उत्कृष्ट अभिनयाची पारितोषिके प्राप्त केली आहेत. राष्ट्रीय पातळीपर्यंत विद्यार्थ्यांचे क्रीडा नैपुण्य वाढीस लावण्यासाठी विद्यामंदिराचा क्रीडा विभाग कार्यरत आहे. ‘भव्य क्रीडांगण’ हे विद्यामंदीराचे भूषण आहे. दरवर्षी अनेक विद्यार्थी तालुका, जिल्हा, राज्य व राष्ट्रीय पातळीवरील विविध मैदानी स्पर्धेत भाग घेतात. त्यामध्ये ही उल्लेखनीय यश विद्यार्थ्यांनी संपादन केले आहे. ग्रामोन्नती मंडळा मार्फत सर्व प्रकारची क्रीडा साहित्य देऊन मार्गदर्शनही केले जाते.

विद्यार्थ्यांच्या अवांतर ज्ञानात वाढ होऊन वाचनाची आवड निर्माण होणे, विविध साहित्य कलाकृतींचा आस्वाद घेण्याच्या दृष्टीने विद्यामंदिरात भव्य ग्रंथालय कार्यरत आहे. यात एकूण २६००० ग्रंथ व पुस्तके यांचा समावेश आहे. विद्यार्थ्यांनी वर्षभरात दाखविलेल्या विशेष प्राविण्याबद्दल त्यांना नामवंत व्यक्तींच्या हस्ते पारितोषिक देऊन प्रोत्साहित करण्यासाठी ‘वार्षिक पारितोषक वितरण समारंभ’ दरवर्षी आयोजित केला जातो.

पृथ्वीवरील सर्व सजीवसृष्टी अन्न-वस्त्र-निवारा यासाठी पर्यावरणावर अवलंबून असते. सर्व सजीवसृष्टी मध्ये मानव हा केंद्रबिंदू असून मानवाने आपल्याला मुलभूत गरजा पूर्ण करण्यासाठी पर्यावरणातील विविध घटकांचा उपयोग केला आहे. परंतु मानवाने नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा केलेला स्वैर उपयोग यामुळे पर्यावरणाचे संतुलन बिघडले आहे. काळाच्या ओघात अनेक सजीवही नष्ट होऊन लागले आहेत. अलीकडे पर्यावरण प्रदूषणाचा प्रश्‍न निर्माण झाला आहे. पर्यावरण संवर्धनाची गरज ओळखून प्रदूषणाची तीव्रता कमी करणे, साधनसंपत्तीचे संवर्धन करणे या जाणिवेतून ग्रामोन्नती मंडळ व विद्यामंदिराच्या वतीने दरवर्षी वृक्ष लागवड वृक्ष वाटप, वृक्षसंवर्धन, पाणी आडवा - पाणी जिरवा, जलव्यवस्थापन, जैविक शेती, पाणी वाचवा मोहीम अशा उपक्रमांचे यशस्वी आयोजन केले जाते.

विद्यामंदिरातील शिक्षक विद्यार्थी घडविण्यामध्ये सातत्याने अग्रेसर असल्यामुळे अनेक प्रतिभासंपन्न शिक्षकांना तालुका, जिल्हा, राज्य तसेच राष्ट्रीय पातळीवरचे ‘आदर्श शिक्षक’ पुरस्कार प्राप्त झाले आहेत. ५ सप्टेंबर १९९६ रोजी दिल्ली येथे माजी मुख्याध्यापक श्री. सु.कृ. गोसावी यांना माजी राष्ट्रपतींच्या हस्ते ‘राष्ट्रीय आदर्श शिक्षक पुरस्कार’ देऊन गौरविण्यात आले आहे.

१९४७ ते २०१९ ही विद्यामंदीराची अमृत महोत्सवी वाटचाल विद्यार्थ्यांना व ग्रामीण जनतेला आदर्श दिशा देणारी ठरली आहे.

आज अमृत महोत्सवी वर्षांमध्ये विद्यामंदिराच्या लहानशा रोपट्याचे विशाल वटवृक्ष मध्ये रुपांतर झाले आहे.

संत तुकोबांच्या उक्तीप्रमाणे –

आधी बीज एकले / बीज अंकुरले / रोप वाढले //

एका बीजापोटी / तरु कोटी कोटी // किती जन्म घेती / सुमने फळे //